خبر آنلاین - وبلاگ > اسماعیلی، محسن - حفاظت از محیط زیست یکی از مهمترین دغدغه های بشر است زیرا افزایش جمعیت، رشد صنعت، مصرف زدگی افسار گسیخته و تغییرات آب وهوایی انسان را با مشکلات فراوانی مواجه ساخته است. به همین مناسبت مقاله حاضر نگاهی از دیدگاه فقه و حقوق دارد به مبانی و دلایل این دغدغه و آنچه باید در این زمینه انجام شود. 

اهمیت مباحث زیست محیطی

حفاظت از محیط زیست اکنون به یکی از مهمترین دغدغه های بشر تبدیل شده است؛ چراکه افزایش یکباره جمعیت،رشد صنعت و فناوری، مصرف زدگی افسار گسیخته شهروندان و تغییرات آب وهوایی، انسان را با مشکلات فراوانی مواجه ساخته است که به پایان رسیدن یا حداقل کاهش کمیت وکیفیت بهره مندی از مواهب نهفته در دامن طبیعت یکی از آنهاست.

اشتهای سیری ناپذیرافراد و مسابقه بی پایان در مالکیت و بهره‌وری از منابع طبیعی و حس سودجویی و فزون طلبی سرمایه داران و تولیدکنندگانِ بزرگ تهدیدی روزافزون برای منابع طبیعی و حقوق انسان‌ها محسوب می‌گردد. این یک دغدغه جهانی است و به همین دلیل از پنجاه سال قبل تا کنون بیش از 180 کنفرانس توسط مجامع بین المللی برگزار شده است که مهم ترین آن کنفرانس 1972 میلادی در استکهلم توسط سازمان ملل متحد بوده که طی اصول 26 گانه خود قواعدی را برای حفاظت محیط زیست مطرح کرد.

پس از آن باید از کنفرانس ریودوژانیرو برزیل نام برد که در سال 1992 میلادی با حضور سران 126 کشور شرکت کنندگانی در حدود ده هزار نفر و حضور نُه هزار خبرنگار از سراسر جهان تشکیل شد و ازجمله مصوبات آن چنین بود که استفاده دولت‌ها از خاک کشور خود نباید به گونه‌ای باشد که به کشورهای دیگر آسیب وارد رساند.

علت تشکیل جنبش‌ها و کنفرانس‌هایی از این نوع، وقوع حوادث دردناکی مثل واقعه بوپال هند در سال 1984 میلادی است که براثرنشت گاز به مرگ دو هزار نفر و آسیب دیدگی دویست هزارنفر انجامید و فجیع ترین ضایعه تاریخ نامیده شد و نیز وقوع حادثه اتمی چرنوبیل اوکراین که در سال 1986 میلادی موجب مرگ سیصد نفر و ایجاد پانصد میلیارد دلار خسارت گردید.

ازسوی دیگربه گزارش UNEP (برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد) متأسفانه سالیانه 5/6 میلیون تن فضولات و ترکیبات سمی که هفتاد درصد آنها مواد زائد پلاستیکی هستند و تجزیه آنها پنجاه سال طول می‌کشد، وارد آب دریاها می‌شود .همچنین طی دو دهه گذشته هزار سانحه دریایی رخ داده که فقط در سال 1985 منجر به ورود بیش از 312 میلیون تن نفت خام به آب دریا شده است.

نهضت حقوق بین الملل محیط زیست

به موازات این گونه تحرکات جهانی، خوشبختانه شاهد بروزحساسیت های حقوقی درعرصه حقوق داخلی کشورها نیز هستیم؛ تا آنجا که هم اکنون بسیاری از کشورهای دنیا در قوانین اساسی خود اصولی را به حفاظت از محیط زیست اختصاص داده‌اند.

کشور ما نیز از این نهضت بین المللی بی تأثیرنمانده و به بسیاری ازمعاهدات جهانی در اینباره پیوسته است؛ تا آنجاکه از مجموع حدود 280 معاهده، موافقت نامه و پروتکل‌های بین المللی و منطقه‌ای در زمینه حفاظت از محیط زیست و مسائل مربوط به آن‌که در سراسر جهان بین دولت‌های مختلف منعقد شده، تا کنون حدود هجده کنوانسیون و پروتکل زیست محیطی با تصویب مجلس شورای اسلامی مورد پذیرش جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته است که مهمترین نمونه های آن عبارتند از:

ـ کنوانسیون مربوط به مداخله در دریاهای آزاد در صورت بروز سوانح آلودگی نفتی (1969 میلادی)

ـ کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین المللی به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی (رامسر 1971میلادی)

ـ کنوانسیون حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان (یونسکو 1972 میلادی)

ـ کنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی از طریق دفع مواد زاید و دیگر مواد (1972 میلادی)

ـ پروتکل مداخله در دریاهای آزاد در صورت بروز آلودگی ناشی از موادی غیر از نفت (1973میلادی)

ـ کنوانسیون تجارت بین المللی گونه‌های جانوران و گیاهان وحشی در معرض خطر انقراض و نابودی (1973 میلادی)

ـ کنوانسیون منطقه‌ای کویت (جهت همکاری دربارة حمایت و توسعة محیط زیست دریایی و نواحی ساحلی در برابر آلودگی بین کشورهای حاشیه خلیج فارس (1978میلادی)

ـ کنوانسیون وین جهت حفاظت از لایة اوزون (1987 میلادی)

ـ پروتکل مونترال در مورد کاهش اوزون (1987 میلادی)

ـ کنوانسیون بازل دربارة کنترل انتقالات برون مرزی مواد زاید زیان بخش و دفع آنها (1989 میلادی)

ـ کنوانسیون بین المللی نجات دریایی (1989 میلادی)

ـ کنوانسیون بین المللی آمادگی، مقابله و همکاری در برابر آلودگی نفتی (1990 میلادی)

ـ کنوانسیون ساختاری تغییرات اقلیمی (1992 میلادی)

ـ کنوانسیون سازمان ملل متحد برای بیابان زدایی (1994 میلادی)

ـ پروتکل کیوتو در مورد کنوانسیون تغییرات اقلیم (1998میلادی)

ـ پروتکل کنترل انتقالات برون مرزی مواد زاید خطرناک و دیگر ضایعات در دریا (1998 میلادی)

ـ کنوانسیون تنوع زیستی (1992 میلادی)

ـ پروتکل ایمنی زیستی (2000 میلادی)

حقوق محیط زیست در ایران

درمتن قوانین داخلی نیز ابتدا باید به اصل 50 قانون اساسی اشاره کرد که در این باره می‌گوید:«در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. ازاین رو، فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن‌که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است.»

همچنین در اصل 45 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بسیاری از منابع طبیعی در اختیار حاکمیت قرار گرفته تابراساس منافع ملی نسبت به اداره آنها اقدام نماید. طبق این اصل «انفال و ثروت‌های عمومی از قبیل زمین‌های موات یا رها شده، معادن، دریاها، دریاچه ها، رودخانه‌ها و سایر آب‌های عمومی، کوه ها، دره ها، جنگل ها، نی‌زارها، بیشه‌های طبیعی، مراتعی که حریم نیست، ...در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبت به آنها عمل نماید، تفصیل و ترتیب استفاده از هریک را قانون معین می‌کند.»

ازنظر قوانین عادی هم بایداز قانون اول توسعه کشور (مصوب 1368) یاد کرد که در تبصره سیزده آن، یک هزارم درامد کارخانه‌های کشور برای جبران خسارت‌های زیست محیطی اختصاص داده شد. بعد از آن در ماده 45 و تبصره های81 و82 و83 برنامه دوم توسعه (مصوب 1373) راهکارهای عملی خوبی برای حمایت از محیط زیست پیش بینی گردید. علاوه براین در مواد متعددی از قانون مجازات اسلامی( مصوب 1375)، صریحاً یا تلویحاً، اعمال ضدزیست محیطی جرم انگاری شد و طبق آنها می توان مجازات هایی را برای مرتکبان جرایم زیست محیطی درنظر گرفت(موادی مثل 675 و679 و680 و686 و688 و689 و690).

ماده 688 این قانون ضمن تعریف آلودگی محیط زیست و مرجع تشخیص آن، برای آلوده کنندگان محیط زیست مجازات حبس تا یک سال را درنظر گرفته است.

گرچه به عقیده برخی این قوانین نیازمند تکمیل و به روزرسانی است اما به نظر می‌رسد اجرای مقررات معاهدات زیست محیطی در دادگاه‌های داخلی کشور می تواند خلأ احتمالی قوانین داخلی راجبران کند؛ چراکه طبق اصل 77 قانون اساسی معاهدات بین المللی زمانی که به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده باشند، در حقوق داخلی اعتبار می‌یابند . ماده 9 قانون مدنی هم تصریح کرده است که:«مقررات عهودی که بر طبق قانون اساسی بین دولت ایران و سایر دول منعقد شده است، در حکم قانون است».

بنابراین اگر گاه محتوای این کنوانسیون‌ها با ذکر جزئیات در قالب قوانین داخلی جمهوری اسلامی ایران هم گنجانده نشده باشد، نباید موجب احساس خلا قانونی گردد. معاهدات بین المللی که به آن پیوسته ایم،همگی در حکم قانون داخلی بوده و می تواند مورد عمل قرار بگیرد.

محیط زیست در فقه و معارف اسلامی

با این توضیح به نظرمی رسد منشأ برخی سهل انگاری های ِ مشهود و البته خسارت بار را باید در ضعف فرهنگ عمومی در زمینه محیط زیست دانست. انکار نمی توان کرد که اهمیت محیط زیست و ضرورت حیاتی حمایت از آن هنوزهم برای مردم ما ملموس نیست و البته مسئولان نیز از مردم و مانند آنان هستند!!

خطرات زیست محیطی و چاره جویی برای آن بایدبه یک فرهنگ عمومی و دغدغه ای ملی تبدیل شود. این تأسف را نمی توان پنهان کرد که از نگاه برخی طرح مباحث این چنینی از دستاوردهای فرهنگ غرب و نشانه بی ایمانی یا بی اعتمادی به فضل الهی است! این درحالی است که منابع اصیل دینی سرشار از هشدارنسبت به حفظ محیط زیست و اهتمام به توسعه آن است و برخلاف کوته نظران ، سهل انگاری در آن را نشانه کفران نعمت و موجب زوال آن ونزول نقمت وبلا معرفی می کند.آیا اتفاقی است که بسیاری از سوره‌های قرآن به نام پدیده‌های طبیعی نام گذاری شده است، ( رعد، نجم، شمس، ناس، فیل، بقره و... )وبسیاری از سوگندهای قرآن کریم به مظاهر طبیعی است ( والتین و الزیتون، والشمس والقمر، والضحی، والفجر و...)؟

آیا تکرار واژه‌های مربوط به مواهب و پدیده‌های موجود در طبیعت ( ارض 1541 بار، سماء 310 بار، ماء 64 بار، جبل 36 بار و...)باخودپیامی رابرای ماندارند؟ آیااین قرآن کریم نیست که تخریب نسل و زراعت را کار ظالمان می‌داند و از آن نهی می‌کند؟

افزون براین انبوهی از روایات را باید مورد توجه قرارداد که با تعبیرهای متفاوت براهمیت موضوع اشاره و بلکه تصریح وتاکید کرده اند. پیامبر و امامان ما (سلام الله علیهم اجمعین) بارها و بارها فرموده اند:

«گوارایی زندگی به سه عامل هوای پاک و آب فراوان و گوارا و زمین حاصل‌خیز بستگی دارد»؛

«استفاده مردم از درخت و زراعتی که کاشته می‌شود، صدقه جاریه تا روز قیامت برای کسی به شمار می‌رود که آن را کاشته است»؛

از سوزاندن و به آب بستن و قطع درختان و به آتش کشیدن محصولات کشاورزی نهی نموده اند؛

دعوت به بهداشت محیط زیست را موجب قوام خانواده‌ها و فزونی محبت همسران معرفی کرده اند؛

پرهیز از قطع درختان سرسبز موجب فزونی عمر محسوب شده است؛

انسان‌ها درمقابل حقوق دیگران وحتی ساختمان‌ها و چهارپایان مسئول تلقّی گردیده اند؛

وبالاتراینکه ماهمگی امر به احیای اراضی موات شده ایم.

رسول خدا(ص) از ریختن سم ،حتی در بلاد مشرکان نهی می‌فرمود؛

و امیرمؤمنان(ع) در زمان حکومت خود از سرازیر شدن ناودان‌ها به سوی گذرگاه مردم جلوگیری می‌فرمود. ا

ینهاهمه تازه نمونه هایی ازممنوعیت تخریب محیط زیست و نهی ازآن بود و حالا باید انبوهی از اوامر و توصیه ها را هم به آن افزود که ما را به توسعه و آبادسازی محیط زیست دستور می دهند.

ازدیدگاه دینی یکی از مصداق‌های مهم کفران نعمت و سوء‌مدیریت آن است که منابع طبیعی و اولیه وانهاده شوند و از آنها برای آبادانی و رشد اقتصادی بهره گرفته نشود. قرآن کریم به ما یادآوری کرده است که: « هُوَ الّذی أَنشَأَکُم مِنَ الارضِ وَاستَعَمرکُم فیها...»

آیة فوق ضمن بیان سرگذشت قوم ثمود و پس از اشاره به نعمت آفرینش ودیگر نعمت‌هایی که در زمین قرار داده شده است، به این قوم سرکش می فرماید: «او کسی است که عمران و آبادی زمین را به شما سپرد و قدرت و وسایل آن را در اختیار شما قرار داد.»

قابل توجه است که قرآن نمی‌گوید خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت، بلکه می‌گوید عمران و آبادی زمین را به شما تفویض کرد؛ یعنی امکانات از هر نظر آماده است، اما شما باید با کار و کوشش زمین را آباد سازید و منابع آن را به دست آورید و بدون تلاش سهمی ندارید. این خواسته‌ای است که نباید از آن سرپیچی‌کرد، وگرنه به وظیفة خود عمل نکرده‌ایم و از لطف خداوند محروم خواهیم ماند.

امام صادق‌(ع) نمونه‌های زیبایی از منابع اولیه موجود در طبیعت را نام برده است و می‌فرماید با وجود این دارایی‌ها، دیگر همت آدمی است که باید به‌کار گرفته شود: «... گیاهان دارویی برای مداوای آدمی آفریده شده است، اما چیدن و (به اندازه) مخلوط کردن و از آنها دارو ساختن به عهده خود انسان است... کُرک برای پوشش آدمی آفریده شده است، اما زدن و رشتن و بافتن آن، وظیفه خود انسان است. ... در این چیزهایی که آنها را موجود و در جهان برای برآوردن نیازهای مردمان آماده می‌بینی، نیک‌بیندیش: خاک برای ساختمان ساختن، آهن برای صنایع گوناگون، چوب برای ساختن کشتی و جز آن، سنگ برای ساختن آسیاب و جز آن، مس برای ساختن ظرف ... و درباره معادن بیندیش و دربارة مواد گوناگونی که از آنها استخراج می‌شود، همچون گچ، آهک، سنگ، گچ، زرنیخ، مردار سنگ، توتیا، سیماب، مس، سرب و سیم و زر و زبرجد و یاقوت و زمرد و اقسام سنگ‌ها هم‌چنین قیر و مومیایی و گوگرد و نفت و جز اینها...»

اگر این دفینه‌ها و ذخایر عظیم هم نباشد، آیا فقط آب و خاک کافی نیست؟! هم ایشان از پدر بزرگوار خود نقل می‌کند که امیرمؤمنان می‌فرمود: «هرکس آب و زمینی داشته باشد (نکوشد و کشت نکند) و فقیر گردد، از رحمت خدا دور می‌گردد.»

وظایف فقها و حاکمان

همه آنچه گفته شد تنها نمونه هایی چند از روایات پرشمار درا ین باره است که علاوه برلزوم فرهنگ سازی ، بر وظایف دولت اسلامی دراین زمینه هم دلالت می کنند.فقهانیزدراین باره مسئولیت سنگینی بردوش دارند.توجه به مباحث «فقه محیط زیست» و رواج طرح و بحث درباره آن درکناراستفاده ازمتخصصان ونظرکارشناسی آنان نیازی است که تاخیر دررفع آن زیان های جبران ناپذیری رابرمسلمانان وجامعه اسلامی وبلکه جهانی تحمیل می کند. امام خمینی راه را برای اجتهادهای نو، اما منضبط، در همه ابواب گشوده اند واز جمله درحالی که پیش‌تر نظرشان بر اباحه استفاده عمومی از انفال بوده و هیچ قیدی را نمی‌پذیرفته‌اند، پس از تصدی ولایت امر و تغییرنیازهای زمان به صراحت نوشتند: «انفال که بر شیعیان تحلیل شده... آیا امروز هم شیعیان می‌توانند بی هیچ مانعی با ماشین‌های کذایی جنگل‌ها را از بین ببرند و آن‌چه را باعث حفظ و سلامت محیط زیست است، نابود کنند و جان انسان را به خطر اندازند و هیچ کس هم حق نداشته باشد مانع آنها شود؟!». 

16 فروردین 1389

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: